Werklozen verplichten breder naar werk te zoeken pakt vaak averechts uit

Werklozen hebben een financieel vangnet nodig, maar ook stimulerende maatregelen om werk te zoeken. Promovendus Heike Vethaak onderzocht de effecten van prikkels van uitkeringsinstanties, zoals de verplichting breder te zoeken. En wat gebeurt er bij een (onbedoeld) lange aanvraagprocedure? ‘De effecten zijn vaak tegenstrijdig.’

Uitkeringen voor werklozen moeten niet te comfortabel zijn, zo is een populaire opvatting in politieke en maatschappelijke discussies. Want daarmee zou voor werklozen de stimulans verdwijnen om betaald werk te zoeken. Econoom Heike Vethaak onderzocht welke prikkels van het UWV (verantwoordelijk voor de WW-uitkering) en de gemeente (bijstandsuitkering) de kans op werk vergroten. Dat is zowel belangrijk voor de maatschappij als het individu, stelt hij. ‘Het sociale zekerheidsstelsel moet betaalbaar blijven en mensen zijn vaak gelukkiger en gezonder wanneer ze werk hebben.’

Breed naar werk zoeken
In een grootschalig experiment van het UWV in de periode 2015 – 2017 kregen 130.000 personen met minstens zes maanden WW-uitkering een extra gesprek met hun klantmanager over hun zoekstrategie voor het vinden van werk. De klantmanager kon als optie ook nadrukkelijk wijzen op de verplichting breder te zoeken: verder kijken dan alleen vacatures die aansluiten bij de opleiding, eerdere werkervaring, vorig salaris of reistijd. Anders kon er gekort worden op de uitkering als in een vervolggesprek bleek dat aan deze verplichting niet voldaan was.

Informeren werkt beter dan verplichten
Werkzoekenden die deelnamen aan dit experiment bleken inderdaad eerder werk te vinden. Maar dat effect is niet zozeer te danken aan opgelegde verplichtingen, aldus Vethaak. ‘Uit het onderzoek blijkt dat vooral het extra gesprek met de klantmanager positief uitpakt. We ontdekten dat gesprekken waarin de klantmanager de verplichting breder te zoeken daadwerkelijk oplegde juist een averechts effect hadden.’

Hoe kan dat? ‘Deze specifieke groep heeft vaak juist baat bij gericht zoeken. Als gevolg van de verplichtingen moesten ze hun zoekgedrag aanpassen en focussen op vacatures waarop ze juist minder kans maakten. En als ze een baan kregen, had die dikwijls minder uren en was die ook nog eens tijdelijk.’

Lange aanvraagprocedure bijstand
In een andere studie onderzocht Vethaak in Rotterdam de effecten van de aanvraagduur voor een bijstandsuitkering. Deze aanvragen werden willekeurig toegewezen aan inkomensconsulenten van de gemeente Rotterdam die mensen helpen bij het krijgen van een uitkering. Zoals overal bleken er verschillen in de snelheid van toekenning. Dat was geen bewust Rotterdams beleid, maar het gevolg van administratieve redenen, aldus Vethaak. Een paar weken langer wachten op je uitkering kan al significante gevolgen hebben, constateert hij. ‘Sommige aanvragers ronden hun aanvraag hierdoor niet af en stromen dus niet de bijstand in. Maar dit blijken over het algemeen wel de personen te zijn met de kleinste afstand tot de arbeidsmarkt. Zij vonden vaak vaak in de tussentijd al werk en waren dus minder afhankelijk van een uitkering.’

Effect voorschotten
Aanvragers die na een langere procedure wel de bijstand instromen ondervinden negatieve effecten van de lange duur, zo blijkt uit het onderzoek. Vethaak: ‘Zij blijven langer in de bijstand en hebben minder kans op werk. Het is dus de vraag of het sturen op een lange aanvraagduur een goed instrument is, als het überhaupt wenselijk is de aanvraagduur als beleidsinstrument te gebruiken.’ Temeer omdat het ook minder goed gaat met mensen die tijdens een langere aanvraagprocedure geen financieel voorschot krijgen. ‘Onze resultaten suggereren dat voorschotten de financiële stress verminderen die veroorzaakt wordt door een periode zonder inkomen. En minder stress resulteert dan eerder in een meer succesvolle zoektocht naar een baan.’

Tegenstrijdige effecten
De studies leveren verschillende inzichten op, benadrukt Vethaak. ‘Uitkeringsgerechtigden stimuleren breder te zoeken lijkt een goed idee. Maar in de praktijk blijkt het niet te werken wanneer we alle werkzoekenden verplichten dat te doen. Ook in de bijstand zien we dat een lang aanvraagproces tegenstrijdige effecten heeft. De overkoepelende conclusie is dat goede socialezekerheidsregelingen ontwerpen erg complex is.’ (bron: Universiteit Leiden | Linda van Putten)