Kinderen stellen eindeloos vragen. Alles is nieuw en raadselachtig: van het aantal zandkorrels op aarde tot de betekenis van dromen. Toch leren ze al snel dat nieuwsgierigheid vaak op weerstand stuit. Zo raken ze gewend om antwoorden te geven in plaats van vragen te stellen – een patroon dat we meenemen in studie en werk.
Op de werkvloer herhaalt zich dit: vergaderingen vol voorspelbare presentaties, online berichten die vooral bevestigen wat men al weet, en nu ook AI die kant-en-klare antwoorden aanreikt. Het gevolg is dat we geleidelijk onze eigen denkruimte verliezen. Wat verdwijnt, is juist datgene wat ons menselijk maakt: het vermogen om ideeën te vormen, te twijfelen en in dialoog te botsen met anderen.
De weg terug vraagt niet om het buitensluiten van technologie, maar om het trainen van onze geest. Weer leren zoeken, doorvragen en weerstand toelaten – dát houdt nieuwsgierigheid levend.
1. Omarm frictie
Je brein kiest altijd de makkelijkste route. Befaamd psycholoog Daniel Kahneman beschreef het al in Thinking, Fast and Slow, we hebben twee systemen: systeem 1 is lui, snel en foutgevoelig, systeem 2 kost energie. Technologie duwt je het moeras van systeem 1 in.
Wil je weerstand opbouwen? Zoek frictie dan bewust op.
- Lees ‘traag en fysiek’. Een (fysiek) boek (of zonder scrollfunctie) dwingt je om rust te nemen en alles in je op te nemen.
- Volg iemand die je uitdaagt en ga het gesprek aan. Niet om tegen te werken, maar om je eigen denkbeelden te verhelderen.
- Daag AI uit. Stel de vraag: waarom zou je eigen antwoord onzin kunnen zijn?
Voorbeeld
Een consultant laat ChatGPT een offerte opstellen. Het resultaat oogt verzorgd en overtuigend. Maar zodra de klant doorvraagt naar de betekenis, blijkt het lastig om helder uit te leggen. Zonder eigen inbreng en kritische reflectie loop je het risico vooral een doorgeefluik te worden.
2. Stel vragen die pijn doen
Ontwikkelingspsycholoog Susan Engel laat in The Intellectual Lives of Children zien hoe kinderen hun vragen kwijtraken, doordat leerkrachten ze dat afleren. Vragen leiden af en dat vertraagt het programma. AI maakt het nog erger: de machine geeft niet alleen de antwoorden, het suggereert zelfs je vragen alvast. Jij hoeft alleen te klikken.
Wil je kritisch blijven? Stel vragen die je ongemakkelijk maken.
- Verander wat in waarom. Niet: wat is de omzet? Maar: waarom groeit dit bedrijf ondanks slechte reviews?
- Van feit naar scenario: wat als dit morgen stopt, explodeert, verboden wordt …?
- Van bevestiging naar ondermijning: wat kan mijn idee genadeloos onderuit halen?
Voorbeeld
Een manager laat AI een marketingplan maken. Het resultaat lijkt sterk op dat van het jaar ervoor. Want AI stelt niet de vraag: waarom zouden we dit op dezelfde manier blijven doen? Wie reflectie overslaat mist de kans om te verbeteren.
3. Sloop de illusie van kennis
Auteur Nicholas Carr beschreef in The Shallows hoe internet ons traint in oppervlakkigheid. Psycholoog Gloria Mark liet zien dat onze aandachtsspanne nog gemiddeld slechts 47 seconden beslaat, terwijl die in 2004 nog op 2,5 minuut stond. Voeg AI toe en er ontstaat een permanente illusie dat ‘weten’ en ‘begrijpen’ hetzelfde zijn.
Hoe breek je de illusie?
- Laat AI je research doen, maar schrijf de conclusie zelf. Pas dan voel je waar je redenatie rammelt.
- Lees twee tegengestelde bronnen. Kies, en verdedig waarom.
- Zoek iemand die durft te zeggen dat je ongelijk hebt. Laat hem je redenatie fileren.
Voorbeeld
Een HR-afdeling laat AI de kernwaarden van het bedrijf formuleren. De tekst leest prettig weg. Maar zodra een trainee vraagt wat dit concreet betekent voor het werk van morgen, blijft het antwoord uit. Dan blijkt hoe groot het verschil kan zijn tussen mooie woorden en echte betekenis.
Jouw echte vijand is luiheid
Engel toont dat nieuwsgierigheid de motor van leren is. Neil Postman waarschuwde in Amusing Ourselves to Death dat we onszelf kapot vermaken. Kahneman liet zien dat ons brein liever lui dan moe is. En het wereldwijde IQ blijkt al jaren te dalen. Voeg AI toe en het patroon is duidelijk: je brein is lui, de machine maakt het erger, en jij zakt nog wat dieper in je comfortabele stoel met je telefoon in je handen.
Wie bereid is frictie toe te laten, vragen te blijven stellen en schijnzekerheden te doorbreken, behoudt zijn denkruimte. Wie dat nalaat, loopt het risico vast te lopen in oppervlakkigheid en afhankelijkheid. In een tijdperk van AI is kritisch denken geen luxe, maar een noodzakelijke vaardigheid.
De echte vraag is dus niet of AI slimmer wordt, maar of wij zelf nieuwsgierig en zelfstandig blijven denken. (gebaseerd op: Intermediair)